Ochrona środowiska w produkcji rolniczej wpisała się już na stałe do katalogu czynników warunkujących dobór stosowanych metod i technologii. Mimo, że takie regulacje jak Program azotanowy, nie w każdym jeszcze gospodarstwie zostały praktycznie zweryfikowane, to już podejmowane są działania prawne w zupełnie nowym zakresie, tj. ochrony jakości powietrza. W tym też aspekcie w dniu 10.10.2019r. w warszawskim Centrum Konferencyjne Zielna, dobyło się seminarium pt.: „Wdrażanie Dyrektywy NEC oraz konkluzji BAT w zakresie redukcji emisji amoniaku z rolnictwa”. Jego organizatorem była Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA) oraz partnerzy w postaci Instytutu Zootechniki PIB, Instytutu Uprawy i Nawożenia Gleby PIB oraz Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego. Honorowym patronatem objął obrady Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a patronatu medialnego udzielił portal rolniczy Farmer.pl. Seminarium było częścią większego projektu o tym samym tytule, finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Schematu II Pomocy Technicznej „Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Jej zasadniczym celem było zapoznanie doradców, rolników oraz służb zaangażowanych w ochronę środowiska z zagadnieniem praktycznego ograniczania emisji amoniaku, tak z produkcji zwierzęcej, jak i roślinnej.
Obrady seminarium otworzyła prezes fundacji, pani Monika Szymańska. Odnosząc się do całego cyklu projektów zrealizowanych w ostatnich latach przez FDPA stwierdziła, że obecne seminarium stanowi kontynuację podjętej już wcześniej przez fundację tematyki ochrony środowiska w produkcji rolniczej. Podkreśliła ona, że wprawdzie redukcja amoniaku w tym wdrażanie opracowanego przez MRiRW, dedykowanego temu celowi kodeksu dobrych praktyk, jest dla krajowych gospodarstw działaniem dobrowolnym, jednak niezwykle potrzebnym z punktu widzenia poprawy jakości środowiska wodnego i powietrza, a nade wszystko dla realizacji krajowych zobowiązań wynikających z przyjęcia tzw. dyrektywy NEC.
Pierwszy referat dotyczący polityki ochrony jakości powietrza w obszarze działań UE i ONZ, wygłosiła Radca Ministra Ochrony Środowiska, Pani Kinga Majewska z Departamentu Ochrony Powietrza i Klimatu. Jak wynika z przedstawionych materiałów, UE ściśle podąża w swoim prawodawstwie za wytycznymi uchwalonych konwencji ONZ. Zanieczyszczenia powietrza przenoszą się bowiem na znaczne odległości od miejsc, w których powstają z łatwością przekraczając nie jedną granicę. W klasycznym ujęciu zjawisko to dotyczy choćby bezwodników kwasowych, odpowiedzialnych za powstawanie kwaśnych deszczy, pyłów, LZO czy amoniaku. Nieco inny charakter ma emisja gazów cieplarnianych, których efekt sumowany jest w wysokich partiach atmosfery na poziomie całego globu.
W następnym wystąpieniu, poświęconym przełożeniu dyrektywy NEC na politykę sektorową i konkretne działania w rolnictwie, z-ca dyrektora Departamentu Płatności Bezpośrednich MRiRW, pani Katarzyna Pawlikowska przybliżyła uczestnikom seminarium cały proces implementacji zobowiązań redukcji emisji amoniaku w resorcie rolnictwa, począwszy od powołania dedykowanego zespołu ekspertów, po publikację Kodeksu dobrej praktyki rolniczej w zakresie ograniczania emisji amoniaku (KDPR). Pani dyrektor wyjaśniła przede wszystkim kwestie doboru zalecanych metod dobrowolnej redukcji emisji, którym przyświecały łatwość realizacji oraz brak dodatkowych kosztów produkcji. Metody te musiały też mieć wysoki status skuteczności (powyżej 10%), potwierdzony oficjalnymi zaleceniami ONZ i UE. Jednocześnie podkreśliła ona znaczenie ochrony zasobów jakimi są woda, gleba i powietrze w dotychczasowej i przyszłej WPR oraz krajowym PROW.
Zasadniczą część seminarium rozpoczęło wystąpienie dr hab. Moniki Skowrońska z Katedry Chemii Rolnej i Środowiskowej, Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, dotyczące zarządzanie azotem w rolnictwie. Kwestie obrotu tego pierwiastka mają bowiem znaczenie nie tylko dla skażenia wód, ale również powstawania amoniaku oraz podtlenku azotu (gaz cieplarniany) i powiązane są bezpośrednio z tzw. Programem azotanowym. Aż 94% krajowej emisji amoniaku pochodzi właśnie z rolnictwa. Prelegentka w przejrzysty i obszerny sposób przedstawiła metody bilansowania w tym tzw. „u wrót gospodarstwa” zalecany przez OECD, ale również bezpośrednio powiązała emisje amoniaku z zagrożeniem zdrowia ludzi oraz eutrofizacji ekosystemów. Amoniak uczestnicząc bowiem w reakcjach powstawania pyłów, przenoszony jest z nimi nawet na kilka tysięcy kilometrów. Stąd blisko połowa efektu eutrofizacji morza Śródziemnego pochodzi z hodowli zwierząt gospodarskich w Danii i Holandii. W serii poglądowych reakcji chemicznych pani profesor wykazała jaką drogą z niestrawionych związków białkowych, przy udziale enzymu ureazy, amoniak uwalniany jest do powietrza. Z kolei zachodzące w glebie procesy nitryfikacji oraz amonifikacji w zależności od pH i przesunięć równowagi tych reakcji, zasadniczo narażać mogą rolników na straty plonotwórczego azotu z kompleksu sorpcyjnego gleby, wzmagając emisje.
Po tej transpozycji kursu chemii rolnej do warunków produkcyjnych, dr W. Krawczyk z Instytut Zootechniki w Balicach przedstawił zgromadzonym prawne podstawy redukcji emisji amoniaku w rolnictwie, tak na poziomie dyrektywy 2010/75/UE w sprawie emisji przemysłowych (tzw. IED) oraz dyrektywy PEiR (UE) 2016/2284 w sprawie redukcji emisji niektórych rodzajów zanieczyszczeń atmosferycznych, (tzw. NEC). Dyrektywa ta szczegółowo zaleca następujące środki dla redukcji emisji amoniaku z rolnictwa:
- a) zarządzanie azotem, z uwzględnieniem pełnego obiegu azotu;
- b) strategie żywienia zwierząt gospodarskich;
- c) niskoemisyjne techniki rozprowadzania nawozów;
- d) niskoemisyjne systemy przechowywania nawozów;
- e) niskoemisyjne systemy hodowli zwierząt;
- f) ograniczania emisji amoniaku pochodzącego ze stosowania nawozów mineralnych.
Zgodnie z jej art. 6 każde państwo członkowskie powinno przyjąć i wdrożyć Krajowy program ograniczania zanieczyszczenia powietrza, który ma zapewnić wykonywanie zobowiązań w zakresie redukcji emisji, a także skutecznie przyczynić się do realizacji celów dotyczących jakości powietrza (Uchwała Nr 34 RM z dnia 29 kwietnia 2019 r. w sprawie przyjęcia Krajowego programu ograniczania zanieczyszczenia powietrza - Monitor Polski z 21 czerwca 2019, poz. 572). Program ten wprowadza cztery główne metody redukcji emisji amoniaku:
- aplikacja doglebowa nawozów na bazie mocznika,
- rozlewanie gnojowicy innymi metodami niż rozbryzgowa,
- przeorywanie 90% obornika w ciągu 12 godzin od aplikacji na glebę,
- przykrywanie zbiorników z gnojowicą i gnojówką.
Ostatnia z wymienionych praktyk wraz z wejściem w życie Programu azotanowego, stała się już obowiązkiem dla gospodarstw hodowlanych. Pozostałe, zebrane w Kodeksie dobrej praktyki rolniczej w zakresie ograniczania emisji amoniaku, są przeznaczone do dobrowolnego wdrażania. Jednak dla gospodarstw objętych pozwoleniami zintegrowanymi stanowią one faktyczny zbiór możliwości, z którego należy dokonać optymalnego wyboru, a następnie wdrożenia w praktyce. Obowiązek taki nakłada decyzja wykonawcza Komisji (UE) 2017/302 z dnia 15 lutego 2017 r. ustanawiająca konkluzje dotyczące najlepszych dostępnych technik BAT w odniesieniu do intensywnego chowu drobiu lub świń zgodnie z dyrektywą IED.
Najefektywniejszymi metodami redukcji emisji amoniaku, ale również rozpraszania azotu do wód (Program azotanowy), pozostają rozwiązania żywieniowe. Ich zakres i efektywność przedstawił w kolejnym referacie dr hab. Jacek Walczak, również z Instytut Zootechniki PIB w Balicach. Pierwsza z zalecanych przez prelegenta, ale i uznanych na poziomie ONZ oraz UE metod, dotyczyła obniżenia poziomu białka ogólnego dawek pokarmowych, poprzez poprawę strawności paszy, w tym dodatek aminokwasów syntetycznych. Na każdy 1% redukcji białka przypada tu 10% redukcji emisji amoniaku. Dodatkowo maleje również koncentracja azotu w samych nawozach naturalnych. Dla przeżuwaczy w redukcji emisji istotne okazuje się być pastwiskowanie. Szybkie przesiąkanie moczu i przesuszenie kału, zapobiega tu aktywności wspomnianej ureazy. Dodatkowo zmniejsza się wolumen nawozów naturalnych w budynkach, na płytach i w zbiornikach, co również redukuje emisje z tych miejsc, co najmniej o 20%. Innym rozwiązaniem żywieniowym przedstawionym w trakcie tej prezentacji było żywienie wielofazowe, zalecane również w Programie azotanowym. Polega ono na precyzyjnym dostosowaniu poziomu BO i EM paszy do potrzeb zwierząt, w tym fazy wzrostu lub stanu fizjologicznego, czy produkcyjności. W praktyce sprowadza się to do wprowadzenia większej liczby, dokładnie zbilansowanych do aktualnych potrzeb, dawek pokarmowych i samych pasz. W miejsce dwóch standardowych mieszanek, np. dla tuczników wprowadza się trzy na nawet cztery nowe, różniące się właśnie lepiej dopasowanym poziomem białka.
Możliwości redukcji amoniaku w różnych systemach utrzymania zwierząt gospodarskich zreferował prof. dr hab. Lech Jugowar z Instytutu Technologiczno–Przyrodniczego w Falentach, O/Poznań. Większość z uznanych metod polega tu na ograniczeniu powierzchni z jakiej uwalniany jest amoniak, czyli zalegania kału i moczu. Stąd redukcja zarusztowania podłogi w chowie świń do 1/3 powierzchni, skutkuje nawet 70% ograniczeniem uwalniania amoniaku. Równie dobre efekty daje częstsze usuwanie odchodów, zarówno w systemach utrzymania świń, jak i drobiu czy bydła mlecznego. W chowie drobiu wprowadza się natomiast podsuszanie pomiotu, czy to na taśmach w bateriach klatek, specjalnych suszarniach poza obrębem hali kurnika, a nawet w postaci ogrzewania podłogowego dla ściołowego chowu brojlerów. Z kolei schładzanie gnojowicy przetrzymywanej w głębokich kanałach również pozwala na ograniczenie emisji amoniaku o ok. 10%. Odzyskane ciepło może być zagospodarowane do podgrzewania wody użytkowej. Wymienniki ciepła, jak potwierdził to pan profesor w badaniach własnych, znaleźć mogą zastosowanie także w chowie na głębokiej ściółce. Obniżona temperatura ogranicza samo tempo reakcji i sprawność działania ureazy. W końcu prelegent omówił zastosowanie biofiltrów i płuczek do oczyszczania powietrza wentylowanego z pomieszczeń inwentarskich. Sprawność sięga tu odpowiednio do 70 i 90%.
Ostatnim z wystąpień była prezentacja dr inż. Zuzanny Jarosz z Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach. Dotyczyła ona redukcji emisji amoniaku z przechowywania oraz aplikacji nawozów naturalnych i mineralnych. Na wstępie pani doktor nawiązała do wymogów Programu azotanowego odnośnie lokalizacji miejsc przechowywania nawozów naturalnych. Jako podstawową metodę redukcji emisji, nawet 80% amoniaku, prelegentka wskazała przykrywanie tak zbiorników gnojowicowych jak i płyt obornikowych. Wykorzystanie specjalnych worków do przechowywania gnojowicy jest natomiast całkowicie bezemisyjne. 60% redukcji pozwala uzyskać zakwaszanie gnojowicy w zbiornikach przy pomocy kwasu siarkowego. Oczywiście odbywa się to wyłącznie drogą dedykowanej, specjalnej instalacji. Metoda ta może być także wykorzystywana w budynkach inwentarskich oraz w trakcie aplikacji do gleby. Sama aplikacja nawozów naturalnych jest etapem, na którym może dochodzić nawet do 90% start azotu. Dlatego oferowanych jest tu szereg nowych produktów. I tak można stosować tu specjalne aplikatory do gnojowicy, jak węże wleczone, płożące redlice i iniektory. Aplikacja doglebowa może zredukować uwalnianie amoniaku nawet do 80%. Największą, bo 90% redukcję emisji uzyskuje się jednak mieszając gnojowicę, czy obornik z glebą natychmiast po aplikacji. Wraz z odstępem czasowym tych dwóch czynności, poziom redukcji spada do 40% dla okresu 12 godzin. Dalszą części swojego wystąpienia prelegentka poświęciła mocznikowi, jako jednemu z głównych wyzwań zawartych w dyrektywie NEC. W jej zapisach sugeruje się nawet możliwość zakazania stosowania tego nawozu z racji dochodzących do 70% start całości zawartego azotu właśnie w formie amoniaku. Zakaz taki obowiązuje w stosunku do węglanu amonu. Jedną z najtańszych i skutecznych metod w stosunku do mocznika okazuje się być jego wymieszanie z glebą. Zabieg ten pozwala ograniczyć straty o 80%. Droższą metodą jest aplikacja wraz z inhibitorem glebowej ureazy.
Podsumowaniem seminarium była ożywiona dyskusja, w której udział wzięli prelegenci, przedstawiciele MRiRW, doradcy rolniczy oraz licznie przybyli inspektorzy WIOŚ. Wobec całkowitej nowości zagadnienia ograniczania emisji w krajowym rolnictwie, przedstawiciele doradztwa zgłaszali problemy z ograniczonym dostępem do informacji technicznych, nawet od dostawców maszyn i wyposażenia rolniczego. Podnoszono kwestie wysokich cen np. za nowoczesne wozy asenizacyjne ze specjalistycznymi aplikatorami. Z kolei osoby związane z ochroną środowiska podkreślały niską skuteczność dobrowolnych działań niskoemisyjnych w odróżnieniu od twardych zapisów prawnych Programu azotanowego. Według tych opinii mimo, że amoniak ma swe niekorzystne oddziaływanie na środowisko, to jednak jest także największym odorantem, wpływającym na jakość życia mieszkańców obszarów wiejskich. W tym względzie dla najbardziej uciążliwych instalacji przemysłowych rok 2021, kiedy to zacznie obowiązywać nowy BAT, będzie znaczącą cezurą, gdyż muszą one do tego czasu wdrożyć programy odorowe. Kończąc, dyskutanci zgodzili się co do dalszej konieczności nadawania rolnictwu charakteru niskoemisyjnego działu gospodarki.
Uzupełnieniem seminarium były dwie publikacje wydane na tą okazję, udostępnione uczestnikom w materiałach. Pierwszą była monografia pt. „Wdrażanie Dyrektywy NEC oraz konkluzji BAT w zakresie redukcji emisji amoniaku z rolnictwa”, a drugą broszura o tym samym tytule. Obie skierowane są do ośrodków doradztwa rolniczego i rolników z całej Polski. Publikacje w formie pdf, można również nieodpłatnie pobrać ze strony FDPA pod linkiem:
Dr hab. Jacek Walczak – Instytut Zootechniki – PIB
