„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”.
„Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi”.
Podmiot odpowiedzialny za treść materiałów: konsorcjum Fundacji na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa i Instytutu Zootechniki PIB.
Operacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania „Wsparcie dla szkolenia doradców”
w ramach działania „Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym i usługi z zakresu zastępstw”, PROW 2014-2020.
Rolnictwo jest sektorem specyficznym. Z jednej strony jest całkowicie uzależnione od czynników klimatycznych i środowiskowych, a z drugiej bardzo silnie i szeroko na nie oddziałuje, co ma decydujący wpływ na stan i jakość środowiska przyrodniczego, jak również postępujące zmiany klimatu. Niezależnie od słusznych i ambitnych celów wyznaczanych przez Unię Europejską w kontekście zahamowania katastrofy klimatycznej, potrzebę działania wymuszają coraz bardziej dotkliwe dla rolników skutki tych zmian. Ich skuteczność zależy nie tylko od wdrożenia nowych przepisów, realizujących strategię Europejskiego Zielonego Ładu, ale przede wszystkim efektywnej edukacji i zmiany świadomości producentów i konsumentów.
Stąd też inicjatywa kampanii edukacyjnej „ Wpływ produkcji rolnej na zmiany klimatu i jej adaptacja do tych zmian”.
Grupą docelową są doradcy rolni, zarówno z sektora publicznego jak i prywatnego, którzy świadczą usługi doradcze na rzecz rolników. Dlatego sami powinni posiadać kompetencje do przekazywania wiedzy w zakresie ograniczania emisji gazów cieplarnianych, jak również przygotowania produkcji roślinnej i zwierzęcej do zmieniających się warunków klimatycznych i skutków tych zmian. Nie bez znaczenia są również projektowane zmiany w nowej Wspólnej Polityce Rolnej, które z jednej strony nakładają na rolników nowe zobowiązania , z drugiej zaś dają możliwość rekompensaty finansowej za usługi środowiskowe świadczone przez rolników, czy finansowego wsparcia inwestycji służących środowisku naturalnemu.
Działanie obejmie 780 doradców ( 90 z województwa mazowieckiego oraz 690 z innych województw).
Projekt zaplanowaliśmy jako 26 bezpłatnych dwudniowych szkoleń organizowanych w całej Polsce, z których 19 zrealizowano w 2020 r. oraz 7 w roku 2021. Uczestniczyło w nich 780 doradców rolnych z Wojewódzkich Ośrodków Doradztwa Rolniczego, Izb Rolniczych, jednostek naukowych oraz prywatnych podmiotów doradczych.
Program szkoleń przewiduje wykłady oraz wizyty studyjne, które przeprowadzili eksperci z Instytutu Zootechniki PIB w Balicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach, Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Uniwersytetu Technologiczno –Przyrodniczego w Bydgoszczy.
Program szkolenia obejmował wykłady z zakresu zagadnień formalno-prawnych, miejsca sektora rolnego w dyskusji nt. zmian klimatu, ale przede wszystkim praktyk rolniczych ograniczających emisję gazów cieplarnianych w produkcji roślinnej i zwierzęcej, działań adaptacyjnych, ich wymiaru ekonomicznego oraz planowanych instrumentów WPR w realizacji polityki klimatycznej. Szkolenia przewidują również wizyty studyjne w gospodarstwach, w których stosowane są praktyki ograniczające wpływ rolnictwa na zmiany klimatu oraz praktyki adaptacyjne. Prezentowane praktyki wybierane są z kategorii:
1. Poprawa technik aplikacji nawozów naturalnych/mineralnych.
2. Ograniczenie uprawy płużnej w praktyce rolniczej.
3. Praktyki ograniczające emisję GHG w produkcji zwierzęcej.
4. Ochrona gleb i systemów hydrogenicznych.
Doradcom zaprezentowany został szeroki zakres praktyk zarówno obniżających emisję GHG jak i praktyk adaptacyjnych, z których kilka przykładów opisujemy poniżej.
1. Poprawa technik aplikacji nawozów naturalnych/ mineralnych:
Doglebowa aplikacja nawozów naturalnych
Praktykę tę prezentowaliśmy między innymi podczas szkolenia dla doradców z Wielkopolski w Marszewie, w gospodarstwie Wojciecha Buchwalda w Antoninie k. Żerkowa. Jest to gospodarstwo rolne o powierzchni 200 ha. Właściciel jest członkiem grupy producentów trzody chlewnej. W gospodarstwie prowadzi się produkcję zwierzęcą, zwłaszcza produkcję świń na ubój oraz produkcję roślinną. Doglebowa aplikacja nawozów naturalnych polega na umieszczeniu gnojowicy pod powierzchnią gleby za pomocą specjalnych aplikatorów, głębokość na której aplikowane są nawozy jest zależna od potrzeb uprawianych roślin. Właściciel od lat z powodzeniem stosuje doglebowe aplikatory gnojowicy, co pozwala mu znacząco ograniczyć straty azotu, oraz uciążliwy dla sąsiadów odór, który przed wprowadzeniem przez rolnika nawożenia doglebowego, powodował konflikty z okolicznymi mieszkańcami. Ograniczenie kontaktu nawozów naturalnych z powietrzem redukuje emisję amoniaku, a tym samym zapobiega powstawaniu podtlenku azotu, jednego z najgroźniejszych gazów cieplarnianych.
Natychmiastowe wymieszanie nawozu naturalnego z glebą po nawożeniu
Jednym z wizytowanych gospodarstw, w których stosowana jest ta praktyka jest Ośrodek Hodowli Zarodowej Przerzeczyn-Zdrój. Gospodarstwo położone jest na pogórzu Sudeckim. Przeważają tu gleby brunatne i pseudobielicowe, należące do kompleksów pszennego dobrego i wadliwego oraz żytniego dobrego. Gleby położone na skłonach podlegają silnej erozji. Spółka użytkuje 2710 ha, z tego grunty orne 2425 ha. OHZ prowadzi produkcję zarówno roślinną jak i zwierzęcą. Struktura zasiewów obejmuje rośliny pastewne oraz gatunki towarowe: pszenica ozima, rzepak ozimy, jęczmień jary oraz ozimy, kukurydza na ziarno, kukurydza cukrowa i groch. Od 10 lat na dużym areale stosowany jest z powodzeniem bezorkowy system uprawy. Niemniej jednak na około 20-25 % powierzchni gruntów ornych każdego roku wykonywana jest klasyczna orka pługiem. W ten sposób łączone są w uprawie zalety obu systemów uprawy. Spółka dużą wagę przywiązuje do utrzymania korzystnych właściwości chemicznych, fizycznych oraz biologicznych użytkowanych gruntów rolnych. W związku z tym na dużym obszarze stosowane są nawozy naturalne oraz regularnie wykonywane są zabiegi wapnowania gleb. Nawożenie roślin oparte jest na systemie zmiennej aplikacji nawozów. Regularnie wykonywane są analizy glebowe i mapy aplikacji nawozów w zależności od stanu zasobności gleb. Nawozy naturalne są w gospodarstwie mieszane z glebą natychmiast po nawożeniu przy użyciu różnego rodzaju bron. Stosowanie tej praktyki znacząco obniża emisję gazów cieplarnianych, poprzez skrócenie ekspozycji nawozów naturalnych i ich kontaktu z powietrzem.
Wgłębna („pod korzeń") aplikacja nawozów mineralnych
Pierwsza prezentacja tej praktyki odbyła się w gospodarstwie Piotra Łukaszewskiego w Potarzycy. Gospodarstwo to położone jest w województwie wielkopolskim, niedaleko Jarocina. Jest to gospodarstwo rodzinne, użytkujące ok. 250 ha, nowoczesne, wyspecjalizowane w produkcji roślinnej. W Potarzycy uprawiane są: buraki, rzepak, pszenica, pszenżyto i kukurydza. Dynamiczny rozwój gospodarstwa możliwy był w dużej mierze dzięki środkom unijnym, które właściciele pozyskali na unowocześnienie parku maszynowego. Dzięki środkom tym rolnicy nabyli m. in. siewnik punktowy do buraków, maszyny do wgłębnej aplikacji nawozów oraz ciągniki z nawigacją GPS. Jak sami przekują zakupy te sprawiły, że ich praca jest wydajniejsza i bardziej precyzyjna. Doradcom przedstawione zostało praktyczne wykorzystanie maszyn do wgłębnej aplikacji nawozów podczas pokazu polowego. Metoda ta polega na umieszczaniu nawozu pod nasionami lub tuż przy rzędzie nasion. Młode rośliny mają wówczas możliwość łatwego pobierania składników pokarmowych, które znajdują się tuż obok ich korzeni, stąd nazwa „pod korzeń”. Nawożenie takie daje bardzo dobre efekty w ograniczeniu zmywania powierzchniowego nawozów przez wodę oraz ograniczania emisję gazów cieplarnianych. Ułatwieniem dla rolnika jest również możliwość jednoczesnego siewu i nawożenia.
2. Ograniczenie uprawy płużnej praktyce rolniczej
Uprawa uproszczona
Systemy uprawy uproszczonej były prezentowane m.in. w Zakładzie Produkcji Rolnej w Kowrozie. Jest to duże gospodarstwo rolne o powierzchni 1000 ha. Położone jest w województwie kujawsko-pomorskim. W gospodarstwie prowadzona jest produkcja zwierzęca - 600 sztuk bydła, w tym 260 krów o wydajności 10 000 litrów. W produkcji roślinnej dominują uprawy kukurydzy, zbóż jarych i buraków cukrowych. Uprawy w 100% prowadzone są metodą bezorkową, czyli taką która w przeciwieństwie do systemów orkowych, polega na spulchnianiu i mieszaniu gleby bez konieczności jej odwracania. W całym gospodarstwie nie ma ani jednego pługa. Rośliny nawożone są głównie obornikiem. Uprawa bezorkowa zmniejsza emisję dwutlenku węgla i podtlenku azotu (N2O o 40-70%, w zależności od rotacji uprawy roślin). Podtlenek azotu jest silnym gazem cieplarnianym, 300 razy silniejszym niż CO2, i pozostaje w atmosferze przez 120 lat. Ponadto, uprawiana w ten sposób, zdrowa gleba odgrywa istotną rolę w tzw. sekwestracji węgla obecnego już w atmosferze (pochłanianiu i magazynowaniu w glebie). W gospodarstwie stosuje się także poplony (mieszanki kilku roślin na tym samym polu: rośliny krzyżowe, motylkowate czy słonecznik itd.), które dodatkowo pozytywnie wpływają na kondycję gleb.
Siew bezpośredni:
Jednym z gospodarstw, gdzie prezentowana była ta praktyka był Zakład Doświadczalny Pawłowice, który położony jest w południowej części województwa wielkopolskiego. Zakład prowadzi działalność edukacyjną, naukową i produkcyjną – zarówno zwierzęcą jak i roślinną.
Produkcja zwierzęca obejmuje: trzodę chlewną (rasy: linia 990 i wbp oraz mieszańce dwurasowe 990 x pietrain),bydło (ponad tysiąc sztuk bydła, w tym około 400 krów rasy PHF). Zakład prowadzi sprzedaż jałówek, buhajów oraz mleka i owiec.
Produkcja roślina prowadzona jest na powierzchni 1860 ha użytków rolnych, w tym 1720 ha GO i 140 ha UZ. W strukturze zasiewów 42% stanowią zboża, 24% rzepak ozimy, 10% buraki cukrowe, 24% rośliny pastewne, w tym 14% kukurydza, 6% lucerna.
W gospodarstwie wprowadzane są nowoczesne technologie m.in. precyzyjne rolnictwo w nawożeniu i ochronie roślin. Siew bezpośredni polega na precyzyjnym umieszczeniu nasion w nieuprawianej roli lub z wykonaniem minimalnej uprawy gleby. Metoda ta pozwala ograniczyć zarówno nakłady pracy, jak również koszty zabiegów agrotechnicznych poprzez wyeliminowanie orki, oraz znacząco zredukować emisję gazów cieplarnianych, która jest największa na powierzchniach poddanych orce (odwracanie gleby i jej intensywne spulchnianie powoduje emisję CO2, w niej zmagazynowanego).
3. Praktyki ograniczające emisję w produkcji zwierzęcej:
Przykrywanie miejsc przechowywania obornika
Kolejną praktyką, która służy ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych z nawozów naturalnych, poprzez odcięcie dostępu powietrza do ich powierzchni, jest przykrywanie miejsc przechowywania obornika. W tym celu najczęściej stosuje się różnego rodzaju folie rolnicze. Praktyka wydaje się w swej istocie banalna, jednak wielu rolników nie zdaje sobie sprawy, jak duże ilości GHG (1,999 Mt CO2 – z produkcji świń oraz 5,358 Mt CO2), a także amoniaku uwalnia się z nawozów naturalnych, przyczyniając się do kryzysu klimatycznego. Potencjał redukcyjny tej praktyki wynosi 102,87 kgCO2eq/szt./rok, w przypadku trzody chlewnej oraz 283,88 kgCO2eq/szt./rok, w przypadku bydła. Badania IZ PIB wykazują możliwość uzyskania redukcji emisji amoniaku na poziomie 60-80%.
Zadaszenie gnojowni
Korzyści płynące z zadaszenia gnojowni prezentowane były między innymi w gospodarstwie WINNIKIG P.H.U. „Kowalski”. Gospodarstwo położone w gminie Nasielsk, prowadzi kilka kierunków produkcji. Produkcja roślinna skupia się na uprawie lnu i rzepaku. Każda z tych upraw zajmuje po 30 ha. Plony wykorzystywane są w gospodarstwie do produkcji olejów metodami tradycyjnymi. Ponadto od ponad 10 lat w gospodarstwie hodowane są świnie tradycyjnej polskiej rasy złotnicka biała (typ mięsny, późno dojrzewająca o średnio szybkim typie wzrostu) pod nadzorem Uniwersytetu Przyrodniczego z Poznania. Obecnie jest to największa hodowla tej unikatowej rasy świń w Polsce. W gospodarstwie prowadzone są również badania naukowe oraz działalność edukacyjna, na jego terenie znajduje się zagroda edukacyjna, przystosowana do prowadzenia szkoleń, warsztatów i innych spotkań.
Zadaszona gnojownia w gospodarstwie wpływa na ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z produkcji zwierzęcej, poprzez odcięcie dopływu powietrza atmosferycznego od tafli gnojowicy.
Pozyskiwanie biogazu z odpadów z produkcji zwierzęcej
Jednym z gospodarstw, w którym w praktyce prezentowaliśmy funkcjonowanie biogazowni rolniczej był Ośrodek Hodowli Zarodowej "Gajewo". Jest to jedna z 41 strategicznych spółek Skarbu Państwa, należącą do Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa. Spółka posiada trzy działy produkcji: pierwszy to produkcja roślinna, drugi dział to chów i hodowla zarodowa bydła oraz trzeci dział, produkcja i sprzedaż energii elektrycznej z własnej biogazowni. Spółka gospodaruje na powierzchni ponad 1000 ha.
Biogazownia działająca w Ośrodku produkuje biogaz w procesie fermentacji beztlenowej (o średniej zawartości metanu 55%). W wyniku jego spalania w dwóch jednostkach kogeneracyjnych wytwarzana jest energia elektryczna. Roczna produkcja energii elektrycznej brutto to ok. 6000 MWh. Jako surowiec energetyczny do wytwarzania biogazu wykorzystywane są produkty pochodzenia rolniczego: kiszonki z kukurydzy i traw oraz obornik i gnojowica z produkcji zwierzęcej. Instalacja wykorzystuje także inne dostępne w okolicy substraty: wysłodki, pozostałości z produkcji roślinnej.
Działanie biogazowni wpływa na spowolnienie zmian klimatu dwutorowo: pozwala w bezpieczny dla środowiska sposób zutylizować nadwyżki nawozów naturalnych, oraz dostarcza odnawialnej energii elektrycznej, zastępując tę produkowaną w tradycyjnych elektrowniach węglowych, przy użyciu paliw kopalnych, które mają znaczący udział w emisji gazów cieplarnianych.
4. Ochrona gleb i systemów hydrogenicznych:
Ciekawym przykładem stosowania praktyk z tej kategorii było gospodarstwo Pana Radosława Sadowskiego w Brzozie Toruńskiej, odwiedzone w ramach szkolenia w Toruniu. Wizytowana część to łąki leżące w pasie zalewowym Wisły. Właściciel z chwilą przejęcia tych terenów zrezygnował z uprawy, ze względu na wartość przyrodniczą łąk oraz dopłat do nich. Ze względu na regularne podtopienia oraz obecność wielu starorzeczy, wytworzyły się gleby i systemy hydrogeniczne, akumulujące znaczne pokłady węgla. Teren znajduje się o obszarze chronionym Natura200: Dolina Dolnej Wisły (kod obszaru PLB040003). Właściciel pozyskuje z terenów łąk biomasę w wyniku regularnego koszenia łąk, które zapobiega ich zarastaniu. W wyniku ograniczenia działalności rolniczej oraz pracom konserwującym teren odzyskał półnaturalny charakter i stał się siedliskiem objętego ścisłą ochroną gatunkową kwiczoła.
